Als je een EU-burger die voor de val van de Berlijnse Muur is geboren zou vragen wat het Europese volkslied is, zou je waarschijnlijk heel verschillende antwoorden krijgen, afhankelijk van hun afkomst. Als die burger bijvoorbeeld een Spanjaard is, zal hij misschien denken aan een liedje van rocker Miguel Ríos dat iets te maken heeft met Europa, Beethoven en het idee van broederschap tussen mensen. Misschien herinnert iemand uit een ander land zich een lied of melodie die ook iets te maken heeft met Beethoven, en met vrede en respect tussen broeders, hoewel hij zich misschien niet kan herinneren waarom. Deze getuigenissen helpen om de Europese hymne en het volkslied van de Europese Unie te verklaren; waarom ze zijn wat ze zijn en hoe ze onze identiteit zijn gaan bepalen.
Van Ana Alvarez Calleja / 29.03.2021
Om te beginnen zijn de hymne van Europa en die van de Europese Unie hetzelfde lied. Het enige verschil ligt in de officiële status van de hymne van de EU, die als internationaal orgaan met een eigen wetgeving het lied als symbool moet respecteren in elke openbare vertegenwoordigingshandeling. Daarom werd een officiële versie gemaakt, die in 1972 werd opgenomen en in 1985 als officiële hymne werd erkend. Die versie kan met inachtneming van de auteursrechtelijke voorschriften worden beluisterd en gedownload op de website van de EU. De hymne kan echter ook worden gebruikt in elke institutionele handeling waarin Europa als continent is vertegenwoordigd (ook in landen die geen deel uitmaken van de EU). Maar wat is de hymne eigenlijk en waarom is er een officiële versie nodig?
Traditioneel, sinds de eerste ontmoetingen van Europese landen in de jaren vijftig, werd bij politieke of herdenkingsbijeenkomsten een deel van de “Ode aan de vreugde” uit het laatste deel van Beethovens Symfonie nr. 9 gespeeld. Soms werden in plaats daarvan andere stukken van Europese oorsprong gespeeld, bijvoorbeeld een stuk uit de “Music for the Royal Fireworks” van G.F. Händel. Maar in de loop der jaren werd de melodie van Beethoven de meest gebruikte. Toen de EU eenmaal was opgericht en het tijd werd om een officieel volkslied aan te nemen, werd besloten dat de belangrijkste en bekendste melodie van Beethovens Negende Symfonie de rol zou spelen.
Het aantal keren dat het werd gespeeld en de gemakkelijke herkenning van de melodie door de Europese bevolking waren twee belangrijke redenen waarom het werd gekozen. Maar, rekening houdend met de historische oorsprong van het stuk en zijn plaats in de culturele canon, werden bepaalde overwegingen gemaakt. Enerzijds verwijst Beethovens symfonie naar het gedicht “Ode aan de vreugde” van F. Schiller uit 1785 (38 jaar vóór de compositie van het stuk). Het oorspronkelijke gedicht spreekt over het idee van broederschap tussen alle mensen, zonder specificatie over hun afkomst, wat betekent dat het kan worden geïnterpreteerd als een verwijzing naar de hele mensheid. Beethoven nam het gedicht van Schiller over met kleine wijzigingen die dit idee blijven weerspiegelen. Maar aan de andere kant was het gedicht oorspronkelijk geschreven in het Duits, door een Duitser en op muziek gezet door een andere figuur van Duitse origine. Daarom werd besloten dat de hymne zuiver instrumentaal moest zijn, en werd de (eveneens Duitse) grootmeester H. von Karajan opdracht gegeven voor een arrangement van de melodie en de opname ervan.
Het gebruik van het lied heeft andere problemen doen rijzen in verband met de betekenis ervan, vooral in politieke zin. De “Ode aan de Vreugde” is, zowel met zijn oorspronkelijke tekst als met wijzigingen, gebruikt door verschillende ideologieën en zelfs autoritaire regimes als gevolg van zijn gemakkelijke identificatie. Van het nazisme in Duitsland tot het communisme in Rusland, of als het volkslied van landen waar apartheid gemeengoed was tijdens het postkolonialisme. Daarom was de beslissing om er in de jaren ’80 het officiële volkslied van te maken niet gemakkelijk. (Zo werd bij de viering van de val van de Berlijnse Muur de “Ode in Berlijn” van het Berlijns Filharmonisch Orkest gedirigeerd door Leonard Bernstein, waarbij het woord “vreugde” werd vervangen door “vrijheid”. Deze interpretatie van de Beethoveniaanse versie gaf er een zeer geladen betekenis aan).
Een van de ideeën die pleiten voor de keuze van Beethovens stuk als hymne, maar ook een argument daartegen, is de boodschap die de symfonie, met name het 4e deel, sinds haar ontstaan heeft uitgedragen door de figuur van Beethoven. Enerzijds kan men stellen dat Beethoven een van de eerste componisten, zo niet de eerste, was die de rol van kunstenaar-genie opeiste in de verlichte maatschappij van het begin van de negentiende eeuw. Dit idee is aangemoedigd door het verhaal van de “Beethoven-mythe”. Anderzijds wordt Beethoven niet gezien als zo’n transgressieve figuur, omdat zijn activiteit tenslotte vooral werd gesteund door de hoogste klassen van de samenleving. Dit alles betekent dat de “Ode aan de Vreugde” als muziekstuk als revolutionair werd beschouwd, maar alleen vanuit een conservatief standpunt.
De Europese hymne fungeert in ieder geval als een onderdeel van de identiteit en draagt bij tot de vorming van een gemeenschap in alle uithoeken van het continent. Samen met de vlag staat zij voor respect onder de leden en helpt zij dit idee uit te dragen tot buiten de grenzen. Hoewel er geen veronderstelling mag worden gemaakt over de identiteitsrelevantie die de hymne voor de Europeanen zou kunnen hebben, is het zeer waarschijnlijk dat de herkenning ervan in een of andere hoek van ieder van ons te vinden is, hetzij direct of indirect, hetzij via een feestlied of een tv-reclame, waarin de Europese geest van Beethoven wordt gevierd.
REFERENCES:
Buch, E., & Miller, R. (2003). Beethoven’s Ninth: A political history. Chicago and London: The University of Chicago Press.
Fornäs, J. (2012). Anthem. Signifying europe (pp. 149-203). Bristol: Intellect.
Recente Reacties